سرمایه گذاری برای آخرت ( پاداش‌های معنوی و اخروی صله رحم)

مقدمه

قرآن کریم، کتاب هدایت بشریت، تنها به قرائت و حفظ آیاتش بسنده نمیکند؛ بلکه پیامی زنده و کاربردی برای ساماندهی روابط انسانی است.
 
 در میان آموزه های نورانی این کتاب آسمانی، «صله رحم» به عنوان الگویی کلیدی در تقویت پیوندهای خویشاوندی و اجتماعی مطرح شده است. این مفهوم، فراتر از یک توصیه اخلاقی، نهادی فقهی-اجتماعی است که رعایت آن گرهگشای بسیاری از چالشهای فردی و جمعی است.
 
 مقام معظم رهبری با تأکید بر عینیت بخشیدن به مفاهیم قرآنی در زندگی، عمل به این آموزهها را راهکاری اساسی برای تحقق جامعه قرآنی میدانند؛ جامعهای که در آن انسانها همچون پیامبر اکرم (ص)، «قرآن مجسم» باشند.
 
مقاله حاضر با هدف تبیین جایگاه صله رحم در نظام ارتباطی اسلام، میکوشد معیارها، آثار و پیامدهای این آموزه را بر پایه آیات قرآن، روایات معصومان (ع) و سیره عملی ایشان بررسی کند.
 
 این پژوهش نشان میدهد که چگونه عمل به صله رحم نه تنها روابط خانوادگی را استحکام میبخشد، بلکه به عنوان عاملی پیشگیرانه در کاهش آسیبهای اجتماعی ایفای نقش میکند. در این مسیر، توجه به رهنمودهای رهبری درباره تبدیل مفاهیم نظری قرآن به رفتارهای عینی، چراغ راه این تحلیل خواهد بود
 

سرمایه گذاری برای آخرت ( پاداش‌های معنوی و اخروی صله رحم)

بحث لغوی و اصطلاحی صله رحم

«صله» در لغت از ریشه «وصل» به معنای پیوند و احسان به خویشاوندان (نسبی، سببی) همراه با عطوفت و رعایت حال آنان است.
 
 نقطه مقابل آن «قطع» است. «رحم» در لغت به عضو تولیدمثل زن اشاره دارد و در اصطلاح، خویشاوندانی را شامل میشود که از یک ریشه (رحم واحد) منشأ میگیرند.
 
 این واژه در قرآن همواره بهصورت جمع (ارحام) آمده است[۱]. رحم از مشتقات «رحمت» است و در حدیث نبوی، خداوند میفرماید: «من نام رحم را از نام خود (رحمن) برگرفتهام؛ هر که با تو پیوند کند، با او پیوند میزنم و هر که قطع کند، قطع میکنم»[۲].
 
نقش رحم در نظام خویشاوندی
رحم نماد عاطفه پایدار و محبت خالصانه است که از والدین به فرزندان و سپس به سایر خویشان منتقل میشود. صله رحم در اسلام پیوندی مبتنی بر رحمت الهی است و قطع آن برابر با قطع رابطه با خداوند دانسته شده است[۳]. این مفهوم فراتر از ارتباط خونی است و معیار پذیرش آن، رحمت، نرمش و نیکی است[۴].
 
گستره مفهومی صله رحم
صله رحم شامل تمامی بستگان نسبی میشود و رابطه قابل قبول میان خویشاوندان، بر پایه شفقت و احسان استوار است. این آموزه در قرآن با تأکید شده اشت.
صله رحم در قرآن کریم، فراتر از یک توصیه اخلاقی، به عنوان «حقّی الهی» و تکلیفی شرعی تبیین شده است. آیات متعددی بر لزوم حفظ پیوندهای خویشاوندی تأکید میکنند، از جمله:
 
«وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ»[5]  از خدایی بترسید که به نام او از یکدیگر درخواست میکنید، و نیز از قطع پیوند با خویشاوندان بپرهیزید.
 
«وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ»[6] و کسانی که پیوندهایی را که خدا به برقراری آن فرمان داده، حفظ میکنند.
 
هُوَ الَّذِی یُصَوِّرُکُمْ فِی الْأَرْحَامِ کَیْفَ یَشَاءُ : لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ اوست که شما را در رحم ها [یِ مادران] به هر گونه که می خواهد تصویر می کند. جز او هیچ معبودی نیست؛ توانای شکست ناپذیر و حکیم است. [7] [8]
 
معنای قرآنی صله رحم:
قرآن، صله رحم را نه تنها به معنای ارتباط فیزیکی یا مالی با خویشاوندان، بلکه به عنوان «تجلی رحمت الهی» در روابط انسانی معرفی میکند. این مفهوم شامل تمامی بستگان نسبی و سببی میشود و بر سه محور اصلی استوار است:
۱. رعایت حقوق عاطفی: مانند احترام، مدارا و حفظ حرمت خویشاوندان حتی در صورت اختلافات.
۲. حمایت در نیازمندیها: کمک مالی، معنوی و همراهی در مشکلات.
۳. پرهیز از قطع رابطه: قرآن قطع رحم را همردیف «فساد در زمین» دانسته و آن را از گناهان بزرگ میشمارد [9]
  

اقسام رحم

رحم و خویشاوندی در اسلام از منظرهای گوناگونی بررسی میشود که هر یک گستره و عمق خاصی از روابط انسانی را پوشش میدهد. این اقسام عبارتاند از:
 
۱. رحم واقعی (نسبی و سببی)
الف:  نسبی
 خویشاوندانی که از طریق پیوند خونی و تولد از یک رحم مشترک مرتبط میشوند، مانند پدر، مادر، خواهر، برادر، عمو، عمه، خاله، دایی، جد و جده.
 
قرآن کریم این گروه را با عناوینی مانند «ذویالقربی» (خویشاوندان نزدیک) و «اولوالقربی» (صاحبان حق خویشاوندی) معرفی میکند و در آیات متعددی بر رعایت حقوق آنان تأکید مینماید؛ مانند:
 
«وَآتِ ذَا الْقُرْبَىٰ حَقَّهُ» (اسراء/۲۶) [۱۰]: و حق خویشاوندان را بپرداز.«قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوَالِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ» (بقره/۲۱۵)[۱۱]: هر مالی را که انفاق میکنید، باید به پدر و مادر و خویشاوندان نزدیک اختصاص یابد.
 
ب: سببی
خویشاوندانی که از طریق ازدواج (مصاهره) به فرد مرتبط میشوند، مانند رابطه داماد با خانواده همسر یا عروس با خانواده شوهر. این نوع خویشاوندی گرچه در فقه و حقوق اسلامی جایگاه خاصی دارد، اما به صورت مجازی و استعاری تحت عنوان «رحم» شناخته می شود[۱۲].
 
۲. رحم استعاری (اخلاقی-انسانی)
این دسته از خویشاوندی، فراتر از پیوندهای خونی یا سببی، به روابطی اشاره دارد که بر پایه ارزشهای اخلاقی مانند همدلی، تعاون و نیکوکاری استوار است.
 
 قرآن کریم با تعابیری جهانشمول، همه انسانها را به سبب اشتراک در اصل آفرینش («خُلِقُوا مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ» - نساء/۱)[۱۳]، عضو یک خانواده بزرگ انسانی میداند و صله رحم را به «حفظ پیوندهای فراخانوادگی» تعمیم می دهد.
  
۳. رحم روحانی
 در روایات اسلامی، افزون بر خویشاوندان جسمانی، به «خویشاوندان روحانی» نیز اشاره شده است که شامل افراد زیر می شود:
 
1- پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع): به عنوان پدران معنوی امت اسلامی[۱۴]. 
2- علما و استادان: به سبب نقش آموزشی و تربیتی[۱۵].
3- مؤمنان: به عنوان برادران دینی که پیوند ایمانی دارند[۱۶].
 
این نوع خویشاوندی بر پایه اشتراک در ایمان و معنویت استوار است و در حدیثی از امام صادق (ع) آمده: «المؤمن أخو المؤمن کالجسد الواحد»[۱۴]: مؤمن، برادر مؤمن است مانند اعضای یک بدن.
 
۴. رحم جهانشمول
آیه اول سوره نساء با بیان «یَا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ»[۱۳]، دیدگاهی فراتر از تقسیم بندیهای محدود ارائه میدهد. این آیه با یادآوری اصل مشترک آفرینش (آدم و حوا)، صله رحم را به «همبستگی با تمام انسانها» تعمیم می دهد و قطع رابطه با هر فردی را ناقض تقوای الهی می داند[۱۷].
  

ارزش و اهمیت صله رحم

صله رحم در آموزههای اسلامی از جایگاهی والا برخوردار است و دلایل متعددی بر اهمیت آن وجود دارد:
۱. همردیف بودن با پرستش خدا
قرآن کریم صله رحم را در کنار عبادت خداوند قرار داده و آن را نشانهای از تقوا می‌داند:
«لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَذِی الْقُرْبَىٰ» (بقره/۸۳)[۱۸]: جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر و خویشاوندان نیکی کنید.
 
«وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئًا وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَبِذِی الْقُرْبَىٰ» (نساء/۳۶)[۱۹]: خدا را بپرستید و به پدر و مادر و خویشاوندان احسان نمایید.
 
این همردیفی نشان‌دهنده آن است که صله رحم نه تنها یک تکلیف اخلاقی، بلکه عبادتی الهی است که رضایت پروردگار را در پی دارد.
 
۲. تأیید عقل
 عقل سلیم نیز بر ضرورت حفظ پیوندهای خویشاوندی صحه می‌گذارد. خواجه نصیرالدین طوسی با استدلال عقلی بیان می‌کند که انزوا و قطع ارتباط با خویشاوندان، نه تنها موجب ضعف روحیه اجتماعی می‌شود،
 
 بلکه زمینه‌ساز نابودی قوای انسانی و زیان دنیوی و اخروی است[۲۰]. از نگاه عقل، انسان موجودی اجتماعی است که نیازهای مادی و معنوی خود را تنها در سایه تعامل با دیگران برآورده می‌سازد.
 
همنوایی «عقل و نقل» در تأکید بر صله رحم نشان می‌دهد این آموزه نه تنها یک دستور دینی، بلکه نیازی فطری برای بقای جامعه انسانی است
 
ج. فرمان واجب الهی بودن
خداوند در قرآن مجید به‌صراحت دستور داده است که به خویشاوندان نیکی کنید:«إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَىٰ» (نحل/۹۰)[۲۱]: خداوند به عدالت، احسان و بخشش به خویشاوندان فرمان می‌دهد.
 
«وَالَّذِینَ یَنقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِن بَعْدِ مِیثَاقِهِ وَیَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن یُوصَلَ ... أُولَٰئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ» (رعد/۲۵)[۲۲]: کسانی که پیمان خدا را میشکنند و پیوندی را که خدا به برقراری آن فرمان داده قطع می‌کنند، لعنت و عذاب آخرت در انتظار آنهاست.
 
«فَآتِ ذَا الْقُرْبَىٰ حَقَّهُ» (روم/۳۸)[۲۳]: حق خویشاوندان را ادا کن.برخی مفسران مخاطب آیه روم/۳۸ را تنها پیامبر(ص) می‌دانند که فدک را به حضرت زهرا(س) بخشید[۲۴]، اما گروهی دیگر آن را عام و شامل همه مسلمانان می‌شمارند.
 
 این دو دیدگاه قابل جمع است؛ به‌گونه‌ای که مصداق اتم آن پیامبر(ص) و خویشاوندانش است، اما دیگران نیز موظف به رعایت حقوق خویشاوندان هستند[۲۵].
 
د. سفارش ادیان توحیدی
پیامبر اسلام(ص) صله رحم را از اهداف اصلی رسالت خویش برشمردند:
پرسش: هدف رسالت شما چیست؟
پاسخ: بندگی خدا، نابودی بت‌ها و پیوند دادن ارحام[۲۶].امیرمؤمنان علی(ع) نیز در بیان دستاوردهای اسلام فرمودند:اسلام آمد تا بت‌پرستی نابود شود، خون‌ها حفظ گردد و پیوندهای خویشاوندی استوار شود[۲۷].
 
حتی در ادیان پیشین مانند مسیحیت، حضرت عیسی(ع) به بنی‌اسرائیل سفارش کرد:    همان‌گونه که در تورات به صله رحم سفارش شده، شما نیز به کسانی که از شما بریده‌اند، بخشش کنید[۲۸].
  

سفارش پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و ائمه اطهار علیهم السلام

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «به حاضر و غایب امتم و آنانی که از پشت پدران و رحم مادرانشان تا روز قیامت به دنیا می آیند، سفارش می کنم که صله رحم کنند، اگرچه برای این کار، به فاصله یک سال راه بپیمایند؛ زیرا صله رحم جزء دین است»[۲9].
 
صله رحم آن قدر اهمیت دارد که حتی اگر خویشاوندان آدمی از وی بریده باشند، وی مجاز به رفتار متقابل نیست؛ چنان که ابوذر غفاری نقل می کند که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله مرا به صله رحم توصیه کرد، هر چند ایشان از من بریده باشند. [30].
 
 حضرت علی علیه السلام هم فرموده است: «صلوا ارحامکم و ان قطعوکم»[31].امیر مؤمنان در جای دیگر فرموده است: «تیره و تبارت را گرامی بدار؛ زیرا آن ها بال و پر تو هستند آن گاه که به سوی ایشان بازگردی[32].
  
امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام همچنین در یکی از خطبه های خود، به آثار عملی رحم اشاره کرده، از این طریق، مردم را به انجام این واجب الهی ترغیب نموده است: «ای مردم! انسان هر قدر هم که ثروتمند باشد و دارای زن و فرزند، باز از خویشاوندان و عشیره خود بی نیاز نیست که از او با دست و زبان دفاع کنند.
 
خویشاوندان انسان بیش از مردم دیگر در پشت سرش می توانند از او نگهداری کنند و بزرگ ترین گروهی هستند که از او حمایت می کنند و اضطراب و ناراحتی او را می زدایند و در هنگام مصیبت ها پر عاطفه ترین مردم به او هستند [33].
 
این همه سفارش معصومان علیهم السلام به صله رحم، حکایت از اهمیت موضوع در اسلام و لزوم پایبندی مسلمانان به آن است.
 

سیره و سنت پیامبر و امامان معصوم

افزون بر آنچه از سخنان پیامبر رحمت و خاندان گرامیاش در جهت سفارش پیروان به صله رحم رسیده است، شیوه زندگی ایشان نیز دلیل دیگری است که ما را به ارزش و اهمیت صله رحم و لزوم پایبندی به آن رهنمون می شود. امیه بن الصعت، شاعر عرب، پیامبر را با صفت مهربانی و رأفت در صله رحم ستوده است:
 
نبى الهدى طیب صادق *** رحیم رئوف بوصل الرحم[34].پیامبر هدایت، نیکومنش و راست گفتار بود. در به جا آوردن صله رحم، رأفت و مهربانی خاصی داشت.
 
در سیره امام موسی کاظم هم آمده است که وی بیش از دیگران، با خاندان و ارحام خویش ارتباط برقرار می کرد: «و کان أوصل الناس لأهله و رحمه» [35].
 
امام باقر علیه السلام درباره جایگاه صله رحم در سیره اهل بیت فرموده است: «سیره ما اهل بیت آن است که با هر کس که از ما بریده باشد، وصل می کنیم و با هر ما بدی کرده باشد، نیکی می کنیم. به خدا سوگند که این گونه رفتار در دنیا، فرجامی نیکو دارد» [36].
  
شاهد صادق سخن امام باقر علیه السلام ماجرایی است که میان امام صادق علیه السلام و خویشاوند عبدالله بن حسن رخ داده و صفوان بن جمّال آن را نقل کرده است. وی می گوید: میان امام صادق علیه السلام و عبدالله بن حسن گفت و گویی پیش آمد که به جنجال کشید و مردم گردشان را گرفتند و آن شب با همین وضع از یکدیگر جدا شدند.
 
صبح برای انجام کاری بیرون رفتم و امام صادق را در خانه عبدالله بن حسن دیدم که خطاب به کنیز وی می گوید: به ابو محمد (عبدالله بن حسن) بگو بیاید؛ او بیرون آمد و گفت: یا ابا عبدالله !
 
 چه چیز تو را در این صبحگاه به این جا آورده است؟ امام فرمود: دیشب آیه ای از کتاب خدای عزوجل تلاوت کردم که پریشانم ساخت. عبدالله بن حسن پرسید: کدام آیه؟ امام فرمود:
 
 سخن خدای عزوجل که می فرماید «.... کسانی که پیوندهایی را برقرار می کنند که خداوند به برقراری آن ها فرمان داده است و از پروردگارشان پروا می کنند و از سختی حساب قیامت می ترسند» [37].
  
 عبدالله بن حسن گفت: راست گفتی؛ گویی که من هرگز این آیه را نخوانده بودم. سپس آن دو یکدیگر را در آغوش کشیدند و هر دو گریستند[38].
 
ملاحظه می شود که سیره و شیوه زندگی معصومان علیهم السلام نیز همچون سخنانشان، با کتاب آسمانی مطابقت داشت و تأییدی بر ارزش و اهمیت صله رحم بود.
 
این همه گواهی است بر این نکته که هرگز و در هیچ شرایطی نباید از صله رحم و ارتباط با خویشاوندان خود، و در معنای گسترده آن، ارتباط با همنوعان خود که خویشاوندان کهن و دور ما هستند، غافل شد.
 

آثار و پیامدهای صله رحم

از بررسی تفاسیر آیات و نیز احادیث و روایات موجود، معلوم می گردد که به جای آوردن صله رحم و پیوند نیکو با خویشاوندان، آثار و برکات بی شماری دارد که شخص پایبند آن، هم در دنیا از آنها برخوردار می شود و هم در آخرت. ذیلا به برخی از آثار و پیامدهای صله رحم اشاره می شود :
 

بعضی از آثار دنیوی صله رحم فردی و بعضی دیگر اجتماعی هستند.

1- آثار فردی
الف - طول عمر و به تأخیر افتادن اجل
 
یکی از نتایج صله رحم، تأخیر در اجل معلق و افزایش طول عمر است. انسان دو نوع اجل دارد: اجل مقدر (پایان حتمی زندگی) و اجل معلق (که با تغییر شرایط، تغییر می‌کند).
 
گناهان و رفتارهای نادرست می‌توانند اجل معلق را نزدیک کنند، در حالی که نیکوکاری و صله رحم می‌توانند آن را به تأخیر اندازند. این سخن پیامبر (ص) که فرموده‌اند: «مرگ انسان به سبب گناهان، بیش از مرگ او به سبب اجل است و زندگی او به سبب نیکوکاری و صله رحم، بیش از زندگی او به عمر است»[39]، در واقع، تبیین همان اجل معلق است که مرگ انسان را پس و پیش می‌کشد و عمرش را تغییر می‌دهد.
 
روایات متعددی بر تأثیر صله رحم در تأخیر اجل دلالت دارند. پیامبر (ص) فرموده‌اند: «هر که تأخیر مرگ و افزایش روزی خواهد، باید صله کند»[30]. امام علی (ع) نیز فرموده‌اند: «برترین چیزی که وسیله جویان به آن متوسل می شوند، ایمان به خدا و پیامبرش و صله رحم است که مایه فزونی ثروت و به تأخیر افتادن اجل است»([31].
 
همچنین، روایاتی با تعبیر طولانی شدن عمر به برکات صله رحم اشاره کرده‌اند. رسول خدا (ص) فرموده‌اند: «هر کس که خوش دارد عمرش طولانی و روزی اش فراوان شود، از خدا پروا کند و صله رحم نماید»([32]. حضرت علی (ع) به نوف بکالی فرموده‌اند: «ای نوف! با رحم خود صله کن، تا خداوند برعمرت بیفزاید»[3].
 
امام صادق (ع) نیز فرموده‌اند: «من چیزی مؤثرتر از صله رحم برای زیادت عمر نمی شناسم؛ چنانکه گاه کسی تنها سه سال از عمرش باقی است و چون صله رحم کند، خداوند به برکت آن، سی سال به عمر او بیفزاید و عمر او را تا سی و سه سال طولانی گرداند؛ و گاه کسی سی و سه سال از عمرش باقی است و چون قطع رحم کند، خداوند سال از عمر او بکاهد و سه سال بعد اجلش فرا رسد»[34].
 
ب - دفع بلا
صله رحم علاوه بر تأخیر اجل معلق، بلاها را نیز از انسان دور می‌کند. امام محمد باقر (ع) فرموده‌اند: صله رحم، اعمال را پاک می کند و بلا را از انسان دور می نماید[35] روایات مشابهی نیز از دیگر امامان نقل شده است [36].
 

ج - افزایش نعمت و روزی

یکی دیگر از آثار صله رحم، افزونی نعمت هاست که در روایات، بسیار بدان اشاره شده است؛ چنان که امیر مؤمنان می فرماید: صله رحم، نعمت ها را میافزاید و گرفتاری ها را دور می کند[37].
 
 از میان نعمت ها و تأثیر صله رحم بر آن، افزایش رزق و روزی مورد تأکید فراوان واقع شده است. رسول خدا فرموده است: هر کس برای من یک چیز را ضمانت کند، من چهار چیز را برای او ضمانت می کنم. صله رحم کند تا خداوند او را دوست بدارد، روزی اش را وسعت دهد، عمرش را زیاد کند و او را در بهشت درآورد[38].
 
 از ایشان همچنین نقل شده است که: صله رحم یقینا روزی را افزایش می دهد[39]. امامان معصوم علیه السلام نیز در موارد متعدد بر افزایش رزق و روزی انسان در اثر صله رحم تأکید کرده اند[40].
 

د - افزایش محبت میان خویشاوندان

بدیهی است که وقتی خویشاوندان با صله رحم، یکدیگر را دیدار کنند، از احوال هم آگاه می شوند و در مشکلات یاری رسان همدیگر می گردند؛ در نتیجه محبت میان ایشان افزایش می یابد.
 
 اساسا خداوند آفرینش رحم را با رحمت خویش عجین کرده است، آن جا که فرمود: من خدای بخشنده و مهربانم؛ رحم را به اقتضای رحمت خویش آفریده ام تا انسان ها با آن به یکدیگر مهر ورزند و در قیامت نیز در نزد من از حجت قاطع برخوردار شوند([41]. در سخنان معصوم علیهم السلام نمونه های بسیاری از اشاره به این پیامد صله رحم دیده می شود[42].
  

ه- سلامت جسمی و آرامش روانی

یکی دیگر از آثار پر برکت صله رحم که در احادیث و روایات، مورد تأکید واقع شده، تأمین سلامتی بدن و آرامش روحی، روانی انسان است. پیامبر گرامی اسلام فرموده است:
 
هر که سلامتی بدن را دوست دارد، صله رحم کند[43].. اصبغ بن نباته از امیر مؤمنان نقل کرده است که فرمود: هرگاه کسی از خویشاوند خود خشمگین شد، باید به سوی او روانه شود و به گونه ای با او تماس برقرار کند؛ زیرا دو رحم در تماس با یکدیگر به آرامش و سکون می رسند[44].
 
امروزه مشاهده می شود که با ترک این سنت حسنه آرامش مطلوب از وجود انسان ها رخت بربسته است و بسیاری کسان به علت ارتباط نداشتن با خویشاوندان، دچار افسردگی و اختلالات روحی، روانی گشته اند.
 
اسلام این معضل را با سفارش به دیدار خویشاوندان و دلجویی و رفع گرفتاری از ایشان، و رضایت حاصل از آن، حل کرده است. امام صادق علیه السلام فرموده است: نیکی کنید و صله رحم به جای آورید که این خود، همه امور شما را در طریق درست، سامان خواهد داد و به سلامتی بدن خواهید رسید[45].
  

2 - آثار اجتماعی

الف - زدودن فقر از جامعه
یکی از کارکردهای اجتماعی صله رحم، رفع فقر می باشد؛ زیرا پیوند مستحکم میان خویشاوندان و همیاری برای تأمین نیازها، به ریشه کن شدن یا کاهش فقر در جامعه می انجامد.
 
 در اسلام، بر اولویت دادن ارحام فقیر در صدقه و کمک مالی تأکید شده است. از پیامبر اکرم (ص) پرسیدند: کدام صدقه بهتر است؟ فرمود: بهترین صدقه آن است که به خواهرت، دخترت و خویشاوند فقیرت بدهی که آن به خود تو باز می گردد([46].
 
ب - فزونی جماعت
صله رحم سبب تألیف قلوب، وحدت و اتحاد و در نتیجه افزایش جمعیت می گردد. حضرت علی (ع) فرموده است: پیوند با خویشاوندان، عدد را زیاد می کند و هدایت را موجب می گردد[47].
 
 در خطبه حضرت فاطمه (س) نیز آمده است که خداوند صله رحم را واجب کرده است تا تعداد نفوس افزوده گردد([48].
 
ج - آبادانی شهرها
آبادانی شهرها و سرزمین ها نیز از آثار رواج صله رحم است. پیامبر اکرم (ص) فرموده است: صدقه و صله رحم سرزمین ها را آباد و عمرها را طولانی می کند[49]. آبادانی سرزمین ها نتیجه طبیعی اتحاد و یاری رساندن واحدهای کوچکتر جامعه است که با صله رحم در خانواده ها به وجود می آید.
 
حضرت علی (ع) به نقل از پیامبر (ص) فرموده است: صله رحم، آبادانی سرزمین ها را موجب می گردد، هر چند ساکنان آن سرزمین ها از نیکان نباشند و فاجر و کافر باشند[50].
 
د - یأس و اندوه دشمن
آثار اجتماعی صله رحم موجب تقویت جامعه و اقتدار آن در برابر دشمنان می گردد و عرصه را بر بدخواهی آنان تنگ تر می کند. امیر مؤمنان حضرت علی (ع) در این زمینه فرموده است: صله رحم، دشمن را اندوهگین می سازد و انسان را از مرگ سخت نگاه می دارد[51]. همچنین فرموده است: صله رحم، دوستی را واجب و دشمن را رسوا می سازد[52].
 

دوم - آثار و پیامدهای اخروی صله رحم

الف - آسان شدن سکرات مرگ
امام صادق (ع) می فرماید: کسی که می خواهد خداوند متعال، شداید مرگ را برای او سهل و آسان گرداند، باید با خویشاوندان و نزدیکانش همواره پیوند برقرار کند و به پدر و مادر خود احسان نماید[53].
 
ب - بخشش گناهان
امام سجاد (ع) فرموده است: اگر دوست داری که خداوند در روز قیامت از گناهانت درگذرد، نیکی کن پنهانی صدقه بده و صله رحم به جای آور[54].
 
ج - آسانی عبور از صراط
رسول اکرم (ص) فرموده است: در روز قیامت، رحم و امانت در دو طرف صراط قرار می گیرند؛ هرگاه کسی که صله رحم انجام داده و امانت را رد کرده است، به صراط برسد، به سلامت و آسانی از آن گذشته به بهشت می رود و هرگاه خیانت کننده به امانت و قطع کننده رحم از آن بگذرد، هیچ عملش با وجود این دو گناه، سودی نمی کند و صراط او را در میان آتش می اندازد[55].
 
د - آسانی حساب در قیامت
 
پیامبر اکرم (ص) فرموده است: نیکی به پدر و مادر و صله رحم، حسابرسی روز قیامت را آسان می گرداند([56].همین مطلب از امام علی و امام صادق (ع) نیز وارد شده است[57].
 
ه- - راهیابی به بهشت
در روایت پیامبر (ص) آمده که شش عمل است که هر کس یکی از آن ها را انجام دهد، در روز قیامت به نفع او احتجاج خواهند کرد تا او را وارد بهشت کنند که یکی از آن ها صله رحم است[58].
 
و - فراوانی پاداش
رسول اکرم (ص) در بیان پاداش صله رحم می فرماید: کسی که با هدف قبول دعوت نزدیکان و خویشاوندانش به سوی ایشان برود، خداوند پاداش صد شهید به او عطا خواهد کرد و اگر ایشان چیزی از وی درخواست کنند و او باجان و مال خود در برآوردن آن گام بردارد، برای هر گام، چهل میلیون حسنه خواهد داشت[59].
 

آثار و پیامدهای قطع رحم

قطع رحم در نزد خدا و رسول بسیار ناپسند است. پیامبر اکرم (ص) از جانب خداوند فرموده است: من قطع می کنم با کسی که با رحم خود قطع کرده باشد و وصل می کنم با کسی که با رحم خود وصل کرده باشد[60].
 
ایشان همچنین در پاسخ به سؤال درباره مبغوض ترین عمل نزد خدا فرمودند: شرک به خدا، و پس از آن قطع رحم[10].
 
پیامدهای قطع رحم، تقریباً عکس پیامدهای صله رحم است. قطع رحم موجب کاهش عمر و مرگ زودهنگام، نابودی ملت ها، از بین رفتن نعمت ها، فقر و بیماری، نابودی شهرها، جایگزینی حزن و اندوه به جای آرامش و محرومیت از حمایت خویشاوندان می شود.
 
علاوه بر این پیامدهای دنیوی، قطع رحم موجب محرومیت های معنوی و اخروی نیز می شود؛ از جمله مانع اجابت دعا، تضعیف و از بین رفتن ایمان، بی اثر شدن اعمال نیک، محرومیت از رحمت خداوند و مشمول لعن حق تعالی و پیامبران قرار گرفتن، و در نهایت مانع ورود به بهشت می گردد.
 
این آثار و پیامدها هشداری است برای کسانی که به بهانه های واهی از صله رحم سر باز می زنند و خود را از خیرات و برکات آن محروم می سازند و گرفتار شرور ناشی از نبود خیر می شوند. قرآن کریم مسلمانان را راهنمایی می کند که با عمل به تکلیف الهی صله رحم، روابط خویشاوندی را به گونه ای سامان بخشند که خیرات و برکات جذب و مصائب و بلیات دور گردد.
  

احکام شرعی صله و قطع رحم

صله رحم واجب و قطع آن حرام است. تشخیص حد وجوب صله و حرمت قطع به عرف واگذار شده است. هر عملی که عرفاً پیوند تلقی شود، صله واجب است و هر امری که عرفاً بریدن محسوب شود، قطع حرام است[62].
 
 در موارد شک، مراجعه به عرف ضروری است؛ اگر عرف ترک آن کار را قطع رحم بداند، صله واجب است، در غیر این صورت، صله مستحب خواهد بود. احتیاط در این زمینه لازم است تا از گناه کبیره قطع رحم اجتناب شود[63].
 
صدق عرفی قطع و صله رحم به زمان، مکان، مراتب ارحام و خصوصیات آنها بستگی دارد و جانب احتیاط باید رعایت شود[64].قطع رحم حتی با قاطع رحم نیز جایز نیست.
 
 امام صادق (ع) به کسی که قصد قطع رابطه با پسرعموی قاطع رحم خود را داشت، فرمودند: اگر صله خود را از او نبری، شاید حیا کند و دیگر از تو نبرد، و رحمت خدا شامل هر دوی شما شود؛
 
 اما اگر تو هم قطع کنی، رحمت خدا از هر دوی شما قطع خواهد شد[65].. رسول خدا (ص) نیز فرموده اند: با کسی که به تو خیانت کند، خیانت مکن... و از رحمی که از تو بریده است، مبر که اگر ببری، تو نیز مثل او قطع کننده رحم خواهی بود[66].
 
حرمت قطع رحم شامل ارحام مسلمان و کافر، شیعه و پیروان دیگر فرق مسلمان، عادل و فاسق می شود و این موارد سبب سقوط حق رحمیت نمی گردد. امام صادق (ع) در پاسخ به سؤال درباره حق خویشاوندان غیر هم‌دین فرمودند: بلی، حق رحمیت به هیچ چیز ساقط نمی شود؛
 
 اگر خویشاوندانت بر دین تو بودند، دو حق بر تو داشتند: حق رحم و حق اسلام و برادری دینی[67].. سیره امامان (ع) نیز مؤید این مطلب است که حتی با خویشاوندان منحرف و دشمن نیز قطع رابطه نمی کردند.
 
 امام صادق (ع) در آخرین لحظات عمر خود وصیت کردند هفتاد دینار به حسن افطس (که بر روی امام شمشیر کشیده بود) به جهت حق رحم بدهند[68].
 
وجوب صله رحم و حرمت قطع آن با حرمت دوستی با کفار و فجار و وجوب بغض با ایشان منافاتی ندارد؛ زیرا صله، حسن سلوک و معاشرت عرفی با رحم است و با بغض قلبی منافات ندار[69].
 
 البته دوستی با دشمنان خدا و رسول به هیچ وجه جایز نیست، حتی اگر از خویشاوندان باشند[70]. بنابراین، با حفظ حدود اعتقادی، نباید با خویشاوندان کافر و فاسق قطع رابطه کرد؛ بلکه باید با رعایت فلسفه صله رحم، زمینه هدایت آنان را فراهم ساخت و جامعه را به سوی صلاح رهنمون شد.
 

نتیجه:

1- اسلام الگوها و راهکارهای نجات‌بخشی برای تمام ابعاد زندگی انسان ارائه کرده است که صله رحم یکی از این الگوها در راستای ساماندهی روابط خویشاوندی است.
 
2- اهمیت صله رحم به حدی است که در قرآن در کنار پرستش خداوند ذکر شده و ترک آن با خشم الهی و سختی حسابرسی قیامت همراه دانسته شده است.
 
3- میان آثار و پیامدهای صله رحم و قطع آن با ماهیت این اعمال، رابطه ذاتی و طبیعی وجود دارد و در برخی موارد، کفر و ایمان طرفین تأثیری در حصول نتایج ندارد.
 
4- صله رحم محدود به پیوندهای خونی نیست و مبنا و الگویی برای ارتباط‌های کلان اجتماعی و جهانی و حتی ارتباط‌های روحانی و معنوی به شمار می‌رود.
 
5- اهمیت و گستردگی روابط انسانی تحت پوشش صله رحم نشان می‌دهد که خداوند آن را به عنوان الگویی اساسی برای ساماندهی روابط خویشاوندی و سپس روابط اجتماعی و انسانی معرفی کرده است.
 
6- بهبود امور فردی، جمعی، دنیوی، اخروی، مادی و معنوی با حرکت در چارچوب الگوی صله رحم و پیامدهای آن مرتبط است، لذا خداوند صله رحم را واجب و قطع آن را حرام کرده است.
  

پی نوشت:

1.ابن منظور، لسان العرب، ج۱۵، ذیل «وصل»؛ راغب اصفهانی، المفردات.
2.مجلسی، بحارالانوار، ج۷۱، ص۹۵.
3.همان، ج۷۱، ص۹۵.
4. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲۱، ص۴۶۶.
5.نساء/۱.
6. رعد/۲۱.
7. آل عمران /6.
8. مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ذیل «رحم».
9. رجوع به بقره/۲۷.
10. سوره اسراء، آیه ۲۶.
11.سوره بقره، آیه ۲۱۵.
12. راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل «رحم»؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۷، ص۲۳۴.
13. سوره نساء، آیه ۱.
14.کلینی، الکافی، ج۲، ص۱۶۶.
15. مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، ص۲۹.
17. طبرسی، مجمع البیان، ج۳، ص۵۸؛ قرشی، تفسیر احسن الحدیث، ج۲، ص۳۰۱.
18. سوره بقره، آیه ۸۳.
19. سوره نساء، آیه ۳۶.
20. طوسی، اخلاق ناصری، ص ۸۰.
21. سوره نحل، آیه ۹۰.
22.سوره رعد، آیه ۲۵.
23.سوره روم، آیه ۳۸.
24. طبرسی، مجمع البیان، ج۱۹، ص۱۳۵.
25.مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۶، ص۴۴۲.
26.مجلسی، بحارالانوار، ج۳۸، ص۱۳۹.
27.همان، ج۱۸، ص۱۳۹.
28. مجلسی، بحارالانوار، ج۱۳، ص۲۸۵.
 29.کلینی، 1363، ج 3، ص ج 3، ص 221
30.مجلسی، همان، ج 71 ، ص 107.
31.حر عاملی، ج ،16 ص 175.
32.مجلسی، همان، ج 71، ص 107
33.نهج البلاغه، خطبه 23 مجلسی، همان، ج 71، ص 101.
34.مجلسی، همان، ج 22، ص 254.
35.همان، ج 48، ص 101.
36.مجلسی همان، ج 94، ص 147.
37.رعد، 21.
38.کلینی، همان، ج 3، ص 26؛ مجلسی، همان، ج 18، ص 98.
29. میزان الحکمه. جلد 5، ص 307.
30..الکافی. جلد 3، ص 224.
31. میزان الحکمه. جلد 5، ص 361.
32. الکافی. جلد 3، ص 228.
33. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام. جلد 71، ص 198
34. الکافی. جلد 3، ص 224. تهران
35. الکافی. جلد 3، ص 221، 223.
36. الکافی. جلد 3، ص 229
37. غرر الحکم و درر الکلم. جلد 4، ص 158.
38. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام. جلد 71، ص 185
39. میزان الحکمه. جلد 5، ص 421.
40. الکافی. جلد 3، ص 422، 622 و 922.
41. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام. جلد 77، ص 142.
42. غرر الحکم و درر الکلم. جلد 2، ص 933.
43). بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام. جلد 47، ص 39
44. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام. جلد 71، ص 137
45. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام. جلد 74، ص 47.
46. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام. جلد 71، ص 93.
47. غرر الحکم و درر الکلم. جلد 4، ص 588.
48. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام. جلد 71، ص 114.
49. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام. جلد 96، ص 72 و جلد 71، ص 113.
50. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام. جلد 71، ص 107.
51.غرر الحکم و درر الکلم. جلد 2، ص 96.
52. غرر الحکم و درر الکلم. جلد 4، ص 584
53. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام. جلد 71، ص 81.
54. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام. جلد 96، ص 33.
55. الکافی. جلد 3، ص 223.
56. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام. جلد 71، ص 106.
57. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام. جلد 47، ص 171 و جلد 76، ص 137.
58. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام. جلد 69، ص 51.
59.بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام. جلد 76، ص 137.
60. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام. جلد 71، ص 115
61. سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار. جلد 1، ص 516.
62. گناهان کبیره. جلد 1، ص 159.
63. گناهان کبیره. جلد 1، ص 160.
64. گناهان کبیره. جلد 1، ص 159.
65. الکافی. جلد 3، ص 227.
66. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام. جلد 74، ص 29.
67. الکافی. جلد 3، ص 229
68. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام. جلد 74، ص 80.
69. گناهان کبیره. جلد 1، ص 163.
70. مجادله، آیه 22.
 

منابع:

https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3280/4368/35501
https://ensani.ir/fa/article/55507:صله ارحام در قرآن و سنت
https://www.mashreghnews.ir/news/1196193
https://hawzah.net/fa/Article/View/117164
https://www.isna.ir/news/1400093023727
https://www.tebyan.net/news/240071
https://hedayatgar.ir/fa/news/6608
https://www.porseman.com/article/
https://fa.wikifeqh.ir/صله رحم (اخلاق)